Bezoek aan de Portugese Synagoge

Portugese Synagoge - het gebouw

De Portugese Synagoge is een gebouw uit 1675, (hoogstwaarschijnlijk) ontworpen door Amsterdamse bouwmeester Daniël Stalpaert in een puur Hollands Classicisme. Het interieur is sober en heeft vrijwel geen decoratie. Desondanks maakt het een imposante indruk, misschien door het formaat, de hoogte, de vele hoge ramen, de eenheid en eenvoud in het ontwerp, en het rijke materiaalgebruik van de objecten die in de ruimte aanwezig zijn. Van het plafond hangen vele messing kroonluchters die met 1200 kaarsen de ruimte in de avond naar verluid nog eens zo indrukwekkend maken. (Frederik beveelt vanwege dat kaarslicht een bezoek aan een van de avondconcerten).

Het gebouw is sinds de bouw vrijwel onafgebroken in gebruik geweest als synagoge en is dat nog steeds. En ondanks de eisen die gebruik aan een ruimte kunnen stellen is er door de eeuwen heen maar weinig aan het interieur veranderd. Er zijn nog altijd geen verwarming en elektriciteit. De kaarsen vormen de enige licht (en warmte) bron. Openingen onder de ramen en in het onafgeschotte dak zorgen voor ventilatie (en de incidentele stuifsneeuw) binnen. De houten vloer (wel vernieuwd) wordt nog steeds bedekt met zand en gedweild om hem schoon te houden. Mogelijk door stabiele klimatologische omstandigheden zijn de meeste meubelen nog in goede staat.

Het meest in het oog springende meubel is de Hechal, de bewaarplaats van de Torarollen, een 11 meter breed meubel centraal geplaatst tegen de westwand. Het is ook in een Hollands Classicistische stijl ontworpen, Pol vergeleek het met een enorme rankenkast. Het is zeer rijk gedecoreerd met Rio-palissanderfineer en snijwerk van massief palissander. Andere belangrijke meubelstukken die aandacht behoeven in de restauratie zijn de vele eiken banken (een halve kilometer!) die stammen uit de 17^e, 18^e en 19^e eeuw, en de eiken Parnassiembank  aan de noordkant.

Portugese Synagoge -het restauratie project

Het restauratieproject van het interieur is een meerjarenplan, waarvoor steeds beperkt en wisselend budget beschikbaar is. Er wordt aan de hand van het op dat moment beschikbare budget gekeken wat het meest urgente probleem is wat aangepakt kan worden. Een van de belangrijkste uitgangspunten bij de restauratie zijn de eisen van het gebruik. Juist vanwege de lange gebruikstraditie is er niet voor gekozen om “terug” te restaureren tot een bepaalde periode. Op het moment van ons bezoek werd er door vier restauratoren gewerkt aan de Hechal. Op het eerste gezicht (het is enorm) stond het er heel goed bij. Pol vertelde echter dat bij inspectie van dichtbij er veel onderdelen en fineer los blijken te zitten of te ontbreken, dit vooral in de hoogste delen die niet met een trap te bereiken zijn en alleen kunnen worden aangepakt als er een steiger wordt opgebouwd. Ook aan de onderrand zit veel fineer los of ontbreekt het en is het blindhout (voornamelijk eiken) door rot aangetast, vermoedelijk door te nat dweilen in combinatie met ophopend zand waardoor de onderrand vaak langdurig nat is geweest. Op dit moment was er geen budget om een steiger neer te zetten en voor de uitgebreide restauratie die nodig is om de hoge delen aan te pakken. In deze restauratiesessie wordt het bereikbare deel van het meubel in de was gezet, zijn de scharnieren en sloten (vermoedelijk origineel) van de deuren aangepakt zodat de deuren niet meer aanlopen en zodat alle gebruikers een werkende set sleutels hebben, en wordt de schade aan de onderkant aangepakt. Uitdaging bij de restauratie is het enorme formaat van het meubel: “er komt geen einde aan…”.

In de nabije toekomst moeten ook de banken aangepakt worden, gewacht wordt nog op toereikend budget. Deze banken, waarvan de langste exemplaren 11 meter lang zijn, hebben vooral geleden onder het gebruik. Het zeer regelmatig met weinig beleid verslepen van de banken voor een andere indeling voor huwelijken en voor avondconcerten, waarbij ze ook steeds op een andere locatie op de ongelijke vloer terechtkomen en zich weer moeten zetten, heeft een slechte uitwerking op de verbindingen. Pol heeft de slechtste verbindingen her en der tijdelijk gefixeerd met spalken die met slangenklemmen zijn bevestigd. Geen esthetische oplossing, maar wel eentje die het urgente probleem onder de aandacht brengt. Zie foto 2.

en lees verder in Bezoek aan de Portugese Synagoge

Restaureren in een synagoge stelt de restauratoren voor een paar bijzondere uitdagingen: de Hechal of anders het toegangshek tot de Hechal moet steeds afgesloten blijven, de mannen moeten steeds werken met hoofdbedekking, er kan niet gewerkt worden op vrijdag, en de dierlijke lijm mag geen bestanddelen van varkens bevatten (hoewel het de vraag is of daar met de bouw rekening mee is gehouden, aangezien in de 17^e eeuw Joden geen toegang hadden tot de gilden die bij de bouw betrokken zijn geweest). Er werden op het moment dat wij er waren elektrische apparaten bij de restauratie gebruikt dus de afwezigheid van elektriciteit zal op de een of ander manier zijn opgelost. Tot slot moet bij het restaureren rekening gehouden worden met het feit dat er één onderdeel van een synagoge specifiek onvolmaakt of beschadigd hoort te zijn. Op dit moment wordt er door de opdrachtgever overwogen om het huidige houten “beschadigde” stuk weer aan te helen, en de bij de bouw aangebrachte maar later herstelde “schade” in het stucwerk weer in oorspronkelijke beschadigde staat terug te brengen. Een interessante ethische kwestie.

Behalve dat Frederik en Pol ons veel hebben verteld, werden er aan ons ook vragen gesteld over de restauratievraagstukken. Een paar van deze kwesties: hoe zou je de bovenzijde van de Hechal afwerken aangezien je daar niet bij kunt om regelmatig te poetsen en een wasafwerking op een gegeven moment dof wordt? En moeten we wel of niet de donkerbruine niet-originele vernis verwijderen die is aangebracht op snijwerk en basementen? En hoe zullen we de schrale eiken Parnassiembank afwerken, wetende dat die oorspronkelijk waarschijnlijk een palissanderimitatie heeft gehad en als je nu was aanbrengt kan je er daarna niets anders meer op zetten? En hoe kunnen de vele lange banken beschermd worden tegen voortdurend lijden door het verplaatsen, of hoe kan je het verplaatsen met meer beleid doen?

Veel vragen, en ondanks de expertise die er aanwezig was onder de deelnemers kwamen er weinig antwoorden. Wel de nodige wedervragen. Bijvoorbeeld, waarom is er niet voor gekozen om eerst de bovenkant van de Hechal aan te pakken? Zou je ook onderhoud aan het bovendeel kunnen plegen met een Genie in plaats van een steiger te bouwen? Wat wil de klant zelf met de Parnassiembank? En een vraag van een andere orde, wie gaat het resultaat van ons werk zien, wie valt het op, waarom restaureren we eigenlijk, doen we het misschien voor onszelf? Toen de restauratoren het podium voor de Hechal begonnen op te ruimen kregen wij de gelegenheid om dichterbij te komen kijken, de niet-originele donkerbruine vernis op het snijwerk te aanschouwen, en het prachtige, goed bewaarde goudleer in het interieur van de Hechal te bewonderen. Zie foto 3.

Als je had willen weten wat het beproefde recept is voor koud verwerkbare dierlijke lijm, of een snelle manier om veel pen en gat verbindingen te togen, of had willen meediscussiëren over de praktijk van het vergeven van opdrachten aan restauratoren door instanties (niet in de context van de synagoge) dan had je mee moeten gaan borrelen in Café Waterlooplein 77.

Bedankt Pol en Frederik voor een boeiende en leerzame middag! En graag snel tot een volgende aflevering van bezoek.

augustus 2021