Bijeenkomst over bij en na scholing van restauratoren naar aanleiding van 
‘arbeidsmarktverkenning roerende restauratieveld’ 

 

 

 5 maart 2019 (13:00 – 14:30) 

 Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen, Klooster Maria Ter Eem, Daam Fockemalaan 
22 te Amersfoort. 

 

Aanleiding: Het onderzoeksrapport van RaadSaam over de arbeidssituatie van restauratoren en de 
behoefte aan kennisoverdracht. Het onderzoek is op verzoek van de gezamenlijke 
restauratorenverenigingen en in opdracht van Stichting Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) 
uitgevoerd. De actuele ontwikkelingen rond het beoogde restauratorenregister, waarin eisen 
worden gesteld aan het scholingsniveau en tevens bijscholing wordt gestimuleerd, zijn in de 
gesprekken meegenomen. 

 

Doel: Gezamenlijk bepalen hoe de bij- en nascholingsbehoefte – die nadrukkelijk uit het rapport 
naar voren is gekomen – kan worden vormgegeven. Voor welke doelgroepen zou er wat 
moeten worden ontwikkeld om de aansluiting MBO niveau naar WO niveau te bevorderen. 
Welke onderwerpen zijn voor meerder disciplines en specialisten wenselijk, interessant of 
noodzakelijk? 

 

Aanwezig: Ella Hendriks (UvA), Mohammed Annati (SBB), Christel van Hees (Boijmans van Beuningen), 
Walter de Koning (ERM), Vincent van Drie (Restauratoren Nederland), Arnold Duin (SBB), Krijn 
Kraaijeveld (Nimeto Utrecht), Willem Coolen (Restauratie Convergent), Klaas Boeder (NCE), 
Renate Postma (ARA), Martijn de Ruijter (Reinwardt Academie), Agnes van Alphen (NCE), 
Jephta Dullaart (NCE), Maartje Stols-Witlox (UvA), Agnes Vughts en Michelle van der Sluis 
(RaadSaam Erfgoedprojecten, opstellers van de marktverkenning) en Sandra Weerdenburg 
(Stedelijk Museum). 

 

 

Agenda: - Presentatie rapport ‘arbeidsmarktverkenning roerende restauratieveld 

 (Agnes Vugts, Michelle van der Sluis, bureau RaadSaam). 

 - Reacties op het rapport en vertaling naar concrete vraagstellingen zoals: 

 Voor welke doelgroepen zou er wat moeten worden ontwikkeld om de aansluiting MBO 
niveau naar WO niveau te bevorderen. Welke onderwerpen zijn voor meerder disciplines en 
specialisten wenselijk, interessant of noodzakelijk. 

 14.15 - 14.30 uur - Opzet 'road-map' en actielijstje vervolgstappen 

 

 Dit verslag vanuit Restauratoren Nederland is deels op basis van het S-BB verslag (Mohammed 
Annati). De foto is gemaakt door het NCE (Agnes van Alphen). 

 

Het rapport ‘arbeidsmarktverkenning roerende restauratieveld 

In opdracht van het Meld- en Expertisepunt Specialistisch Vakmanschap (SBB), na een verzoek hiertoe op 
initiatief van RN namens de gezamenlijke restauratorenverenigingen, heeft RaadSaam een 
arbeidsmarktverkenning uitgevoerd naar de arbeidssituatie binnen het roerende restauratieveld. Het doel van 
het onderzoek was om de beroepsgroep van restauratoren, met al zijn verschillende disciplines en 


specialisaties, in kaart te brengen. Het doel was om inzicht te krijgen in de specifieke scholingsbehoefte binnen 
de restauratiesector (roerend erfgoed, archieve en historische binnenruimten). 

RaadSaam geeft een toelichting op belangrijkste de bevindingen die uit het onderzoek naar voren zijn 
gekomen. Belangrijke punt in het RaadSaam-rapport is het advies om een Keurmerk in te voeren. Reden is dat 
het herkennen van een erkend beroepsprofiel het vertrouwen vergroot bij de keuze voor een restaurator die 
de beoogde uitvoering en een ethisch verantwoorde uitvoeringskwaliteit kan samenbrengen. Uit het 
onderzoek blijkt dat dat veel restauratoren ZZP-er zijn. Als ‘werken voor een baas’ is uitgesloten komt dit vaak 
als alternatief in beeld echter de ZZP-status brengt niet voor iedereen het succes waar op werd gerekend. Als 
naast het vakmanschap ook het (cultureel) ondernemerschap en van onvoldoende niveau blijkt te zijn is de 
beroepsuitoefening gedoemd te mislukken. Scholing kan op dit punt het verschil maken en daarom horen naast 
de specifieke restauratievakken ook de ondernemersvakken in de opleiding en bijscholing. De behoefte om 
voor het uitgevoerde werk gerespecteerd te worden geldt voor iedereen. Om te voorkomen dat niet 
uitsluitend de eigen verworven positie wordt bewaakt of bij voorkeur de eigen doelgroep wordt bediend zal 
regie moeten worden gevoerd op realisering van ‘gelijke kansen’ in het scholingsaanbod. Door verbeterde 
scholing en bijscholing moeten alle behoudstaken in de roerende sector uiteindelijk op de gewenste 
professionele niveaus kunnen worden uitgevoerd. 

 

Ontwerp van het restauratorenregister 

Al lange tijd voor dat RaadSaam het onderzoek verrichtte is op verzoek van de gezamenlijke 
restauratorenverenigingen (ARA, RN, RVN en RC), een brede begeleidingscommissie onder voorzitterschap van 
Stichting ERM gestart met het ontwerp van een restauratorenregister. 

 

 Het betreft hier het vermogen van een geregistreerd beroepsbeoefenaar om binnen het 
restauratieproces, conform de huidige beroepsnorm/beroepsethiek, na grondige analyse en met een 
evoluerende verslaglegging, zijn of haar specifieke restauratietaken op basis van een behandelplan zo 
goed als mogelijk uit te voeren. Deze beroepsbeoefenaar kan zich als restaurator laten registreren als 
hij of zij belooft zich te richten op de beste kwaliteit van de door hem of haar uit te voeren 
werkzaamheden, die tot zijn discipline behoren en die ten dienste staan van het behouden van het 
materieel erfgoed. 

 

De ontwikkeling van dit register bevindt zich inmiddels in de eindfase. Het gaat om een systeem op basis 
waarvan objectief, aan de hand van een set van criteria, het vermogen om de juiste en dus professionele 
behandeling te doen kan worden vastgesteld. Het gaat bij de criteria om het vaststellen van de juiste kennis, de 
juiste vaardigheid en de mate van ervaring. Op deze manier wordt bijkomend inzichtelijk gemaakt welke 
opleidingen of cursussen een aspirant ‘registerrestaurator’ of zijn of haar collega die in het register opgenomen 
is, zou moeten hebben gevolgd om de vakbekwaamheid op het gewenste niveau te krijgen en dit op zijn minst 
zo te houden maar vooral ook welke hij nodig heeft om zich verder te professionaliseren. De vraag vanuit het 
register wordt dur een belangrijk aanleiding om de realisering van het gewenste scholingsniveau te borgen 
voor de toekomst. 

Het Restauratoren Register geeft dus in de toekomst inzicht in de bij,- en/of nascholingsbehoefte van de 
individueel geregistreerde restaurator omdat die inzichtelijk wordt gemaakt met behulp van een 
puntensysteem. Bij het ontwerp van het ‘Restauratoren Register’ zijn een aantal invalshoeken aan de orde 
gesteld, namelijk: 1) kijken vanuit een ‘object’ of ‘collectie’; en 2) taken gericht op onderzoek, vastleggen en 
documentatie of taken gericht op het gebied van fysieke behandeling van een object. De keuze die is gemaakt 
in het huidige registerontwerp, beperkt zicht tot de restaurator die zich in de dagelijkse praktijk bezighoudt 
met het fysiek restaureren van objecten. In een volgende ontwerpfase kan bijvoorbeeld een tweede register 
worden ontwikkeld met betrekking tot de behoudskundige verzorging van objecten en collecties. 

Binnen het te raadplegen register wordt onderscheid gemaakt tussen een “verplicht deel” en een “vrij deel”. 
Het verplichte deel heeft betrekking op de geconstateerde professionaliteit binnen de opgegeven 
restauratiediscipline(s). In het vrije deel kunnen mensen meer persoonlijke zaken kwijt maar ook aangeven op 
welke wijze zij kennis en ervaring hebben opgedaan, in de praktijk en via scholing. Daar kan bijvoorbeeld blijken 
dat iemand een Master in Conservering en Restauratie is, Post Initieel 1 jaar bij SRAL en 1 jaar bij Museum 
Boijmans van Beuningen heeft gewerkt en inmiddels 6 jaar in dienst is van het Rijksmuseum. 

 

Samenwerken aan invulling HBO-leemte volgens Restauratoren Nederland 

RN beschouwt het bestaande MBO-Keuzedeel ‘Restauratie’ (EQF niveau 4) als een kennismaking met het 
beroep van restaurator en met het conserveren van roerende goederen, archieven en historische interieurs. 


Om de instroom als ‘beginnend restaurator’ mogelijk te kunnen maken ondersteunen wij als RN de Post-MBO 
scholingsinitiatieven die tot een inleidende /algemene basisvorming binnen het HBO niveau leiden. Voor het 
MBO zou de nadruk vooral op de uitoefening van historische vervaardiging en herstelwerk en het kennismaken 
met restauratie en conservering mogen liggen. RaadSaam constateert na het MBO leemtes voor de 
verschillende restauratiedisciplines in het scholingstraject. De aanvullende scholing is essentieel voor de 
beginnende beroepsbeoefenaars maar is ook als bijscholing voor gevorderden van groot belang zeker als zij het 
zonder reguliere opleiding hebben moeten stellen. Naast het aanbieden van de algemene vakkennis kan in dit 
verband nog worden overwogen of een deel van de discipline specifieke scholing bij een ‘meester’ aan de 
werktafel/werkbank in deze opzet kan worden meegenomen. 

De samenwerking in de erfgoedbranche is cruciaal bij het slagen van de initiatieven voor de bijscholing. Het 
gaat er niet alleen om ‘het faciliteren en beoordelen van het scholingstraject’ op elkaar af te stemmen maar 
het gaat er ook om dat de uitwerking met respect gebeurt voor de verschillende rollen die eenieder vervult. 
Pas dan kan ieders aandeel complementair zijn en optimaal bijdragen aan het versterken van het 
professionaliseringsproces. De hierin samenwerkende partijen zullen wat ons betreft bij voorkeur bestaan uit: 

 

- De op historische vervaardiging, reconstructie en conservering gerichte opleidingen: UvA, SRAL, 
Reinwardt, HMC, Nimeto, Cibab en St.Lucas 

- Kenniscentrum voor beroepsonderwijs bedrijfsleven: SBB 

- Het Restauratoren Register: SRR/ERM 

- De verenigingen, namens restauratoren van roerende goederen, archieven en historische- interieurs: 
ARA, RN, RC en RVN 

- De overheid: RCE (OC&W), Rijksgebouwendienst, Nationaal Archief 

- Onroerend / Monumenten: ERM, Vakgroep Restauratie 

- Musea: de vereniging (NMV), Rijksmuseum, Stedelijk, Booijmans 

 

Bijscholingsmodules, beschikbaarheid dankzij gecombineerd aanbod voor alle disciplines volgens RN 

Belangrijk probleem bij het realiseren van de beoogde scholing is de variatie in de individuele behoefte (de een 
beheerst scheikunde voldoende en een ander niet). Daarnaast werpt de noodzaak om bij het aanbod 
voldoende deelnemers te kunnen genereren een belangrijke drempel op. Een restauratorenregister brengt 
helder de discipline-overstijgende leemtes in het kennisniveau van de restaurator in kaart. Alle disciplines 
samen vormen een voldoende grote groep restauratoren waarvoor gemeenschappelijk, algemene modules 
kunnen worden ontwikkeld. Die voor vrijwel alle afzonderlijke specialismen gelijke inhoud moet nu worden 
vastgesteld. De uit te werken modules vormen dan een inleidend/algemeen vormend scholingsaanbod, zowel 
voor de ‘beginnende’ als de ‘gevorderde’ restaurator (het niveau van ‘MBO-schoolverlater met keuzedeel 
‘Restauratie’ en het niveau van de ‘Registerrestaurator). Restauratoren Nederland vindt het 
scholingsprogramma duurzaam moet worden aangeboden en toepasbaar moet zijn voor alle discipline 
varianten, dus passend zijn voor de specialisaties die zich richten op een specifieke materiaalsoort/ 
materiaalgroep/objectsoort/groep objecten/historisch interieur of onderdelen daarvan. 

 

Een algemene, discipline brede bijscholing zal bij voorkeur leiden tot de volgende ‘gezamenlijke’ modules: 

Het proces van aanpak bij restaureren en preventief conserveren; 

Historische vervaardiging en materiaalgebruik (Hout, metaal, textiel, papier, glas, steen, keramiek, leer 
komen in veel uit verschillende materialen samengesteld objecten voor); 

Conserveringstechniek en materiaalgebruik, 

Kunst- en cultuurgeschiedenis; 

Chemie / natuurwetenschap; 

Persoonlijke - en omgevingsveiligheid in het atelier; 

Preventieve maatregelen in de gebruiksomgeving; 

Bedrijfskunde, bedrijfsvoering en projectmanagement (cultureel ondernemerschap, zelfstandig 
ondernemerschap); 

Geschiedenis van de restauratie-ethiek en de restauratie/conservering; 

Onderzoek/analyse van historische bronnen en materialen; 

Conditie opname en Collectieregistratie; 

Verslaglegging, documenteren en archiveren. (Schrijven en begrijpend lezen, fotograferen/scanen, 
digitaal bewerken); 

Verpakken, Vervoeren en Bewaren. 

 


Daar waar het gaat over de zeer specialistische kennis en vaardigheden is het lastig om deze binnen het 
algemene scholingsdeel een plek te geven. Niettemin kan het op termijn, als de algemene onderwerpen zijn 
geďnventariseerd en uitgewerkt, interessant zijn om te verkennen of de specifieke onderwerpen ook een 
onderdeel zouden kunnen zijn van het bijscholingsprogramma. Met de invulling via bijvoorbeeld 
bovengenoemde modules, wordt slechts een deel van de (bij)scholingsbehoefte van de roerende 
restauratiesector ingevuld. Het is goed om ook de kleine ‘restauratie/herstel’ opleidingen bij het programma 
en de uitvoering te betrekken, zoals die bestaan voor smeden, orgelbouwers, glazeniers, uurwerkmakers en 
bijvoorbeeld natuursteenspecialisten. Betrek verder ook (‘Senior’/’Meester’) Restauratoren en hun eventuele 
ateliers bij de uitvoering van de zeer specifieke praktische scholing binnen een eenmansbedrijf en zeer 
specifieke bijscholing in de musea (Rijksmuseum). Betrek ook relevante experts uit binnen en buitenland bij die 
niet restaureren als deskundige toch betrokken zijn bij restauratie uitvoering zoals bijvoorbeeld: Hizkia van 
Kralingen of Helicon voor taken bij verpakken en vervoeren; Uit het Vlaams/Nederlands taalgebied (input via 
FARO?); West-Dean Engeland voor diverse disciplines, Neosoc voor hout determinatie, etc. 

 

 

Vervolgafspraken 

Het ERM bereidt in samenwerking met de gezamenlijke restauratorenverenigingen een discussiestuk voor over 
de mogelijke invulling van het algemeen bijscholingsdeel en brengt dit medio mei in bij de betrokken partijen. 
Dit discussiestuk kan leiden tot een aantal basisafspraken/uitgangspunten die vervolgens nader kunnen 
worden uitgewerkt. 

Het NCE, dat in staat is om voor een groot deel de regie over de ontwikkeling van de bijscholing op zich te 
nemen, spreekt de voorkeur uit om rond de zomer duidelijkheid te hebben of zij een rol kunnen vervullen bij 
de ontwikkeling van een (bij)scholingsaanbod voor de professionele restaurator. Dit in verband met het feit dat 
het ontwikkelen van onderwijsmateriaal en het organiseren van bijeenkomsten de nodige tijd vergt en het 
gegeven dat dan financiele ondersteuning mogelijk is. Een belangrijk uitgangspunt voor het NCE is dat het te 
ontwikkelen opleidingsaanbod voorziet in een behoefte van de branche, juist met het oog op het geringe 
aantal aan restauratie-professionals dat jaarlijks aan cursussen zal deelnemen. 
De (bij)scholing wordt ontwikkeld voor restauratie-professionals met verschillende opleidingsachtergronden 
(MBO-HBO-WO), zowel voor medewerkers op de restauratie/behoudafdelingen van musea als voor zelfstandig 
werkzame restauratoren. 

 

16 maart 2019 

Vincent van Drie, RN-Vicevoorzitter met portefeuille Onderwijs en Register